درد در هنگام مقاربت یکی از موارد «اختلال در عملکرد جنسی» به حساب می آید. بهتر است ابتدا یک عملکرد جنسی طبیعی را تعریف کنیم.

عملکرد جنسی طبیعی شامل ذهن (تفکر و احساس) و بدن (شامل اعصاب، جریان خون و سیستم غدد درون ریز) می باشد و به پاسخ جنسی می انجامد. پاسخ جنسی شامل تمایل ، تحریک ، ارگاسم و استراحت می شود:

.
تمایل خواست فرد برای انجام فعالیت جنسی است. تمایل ممکن است با تفکر و خیال، حرف زدن ، صدا درآوردن ، بوئیدن یا لمس کردن به وجود آید.

.
تحریک به تهییج جنسی گفته می شود. این مرحله باعث افزایش جریان خون در اندام تناسلی خواهد شد. در زنان ، تحریک به بزرگ شدن کلیتوریس، تراکم خون در دیواره واژن و افزایش ترشحات واژن منجر خواهد شد.

.
ارگاسم به قله یا حداکثر تهییج جنسی اطلاق می شود . در زنان، ارگاسم به انقباض ریتمیک عضلات دربرگیرنده واژن می انجامد. همچنین عضلات تمام بدن و نیز لگن منقبض می شوند.

.
استراحت مرحله ای که به دنبال ارگاسم وجود دارد و در آن فرد احساس خوشبختی و آرامش کرده و عضلات ریلکس خواهند شد. اکثر زنان می توانند پس از یک ارگاسم به تحریکهای بعدی هم پاسخ داده و به ارگاسم برسند.

.
عملکرد جنسی تحت تاثیر عوامل فیزیکی و روانی قرار دارد. این عملکرد تحت تاثیر فرهنگ، احساسات، سن، تجربه های جنسی قبلی، استفاده از داروها و یا وجود اختلالات دیگر نیز می باشد. اختلال عملکرد جنسی می تواند وجود درد هنگام نزدیکی یا اختلال در هر یک از مراحل تمایل، تحریک یا ارگاسم باشد. حدود ۳۰ تا ۵۰% زنان در دوره ای از زندگی جنسی این اختلال را تجربه می کنند.

.
به درد هنگام نزدیکی Dyspareunia (دیس پارونی) گفته می شود . درد دیس پارونی ممکن است سطحی بوده و در ناحیه اندامهای جنسی (ولو یا ورودی واژن) احساس شود و یا عمیق بوده و در اثر فشار بر اندامهای داخلی به وجود آید . درد ممکن است سوزشی، تیز یا کرامپی باشد.
دردهای سطحی هنگام نزدیکی علل مختلفی دارند . هنگامی که زنان برای اولین بار نزدیکی می کنند، لایه نازکی که ورودی واژن را پوشانده (پرده بکارت) هنوز وجود دارد و ممکن است بر اثر عبور آلت مرد پاره شده و درد و مقداری خونریزی ایجاد کند.

.

هنگامی که واژن به اندازه کافی لیز و لزج نشده باشد، نزدیکی ممکن است دردناک باشد (لزج سازی ناکافی معمولا در نتیجه عدم آماده سازی زن (حذف مراحل تمایل و تحریک) یا به دلیل کاهش استروژن مثلا پس از یائسگی می باشد).

.

التهاب یا عفونت در دستگاه تناسلی (مثلا در ولو، واژن یا غدد بارتولین) یا عفونت ادراری می تواند نزدیکی را دردناک کند.

.

سایر علل عبارتند از: جراحت ناحیه تناسلی مثلا استفاده نامناسب از دیافراگم یا کلاهک سرویکس ، واکنش آلرژیک به فومهای ضد بارداری یا ژل ها و لاتکس کاندومها، وجود یک نقص مادرزادی (مثل پرده بکارت ضخیم یا اختلال در دیواره واژن) و انقباض ناخواسته عضلات واژن (واژینیسموس). نزدیکی در زنانی که به تازگی اعمال جراحی در محدوده اندام تناسلی داشته اند نیز با درد همراه است . استفاده از آنتی هیستامینها به طور موقت واژن را خشک کرده و باعث درد در هنگام نزدیکی می شود . هنگام شیردهی نیز به دلیل کاهش استروژن واژن خشک تر می شود.در زنان با افزایش سن، لایه پوشاننده واژن به دلیل کاهش استروژن نازک شده و خشک تر می شود و در نتیجه نزدیکی را دردناک می کند؛ به این حالت واژینیت آتروفیک گفته می شود .

.
احساس درد عمیق پس از نزدیکی ممکن است به دلیل عفونت سرویکس (گردن رحم)، رحم یا لوله های فالوپ باشد. سایر علل عبارتند از آندومتریوز، بیماریهای التهاب لگن، تومورهای لگنی یا باندهای چسبندگی که پس از عفونت یا جراحی به وجود می آید. لیگامانها، عضلات و سایر بافتهایی که رحم را در جای خود نگه می دارند ممکن است ضعیف شده و باعث حرکت رحم به سمت واژن شود؛ چنین تغییر وضعیتهایی ممکن است به درد پس از نزدیکی منجر شود.

.
عوامل روانی می توانند باعث هر دو نوع درد سطحی و عمیق شوند. مثلا عصبانیت یا عدم پذیرش شریک جنسی، ترس از رابطه نامشروع یا حاملگی، تصویر ذهنی منفی از رابطه جنسی یا خاطرات ناراحت کننده جنسی (تجاوز جنسی در گذشته) می توانند دلیلی برای نزدیکی دردناک باشند. با این حال تشخیص عوامل روانی کمی مشکل می باشد.

.
تشخیص بر اساس علایم صورت می گیرد: چه زمان و کجا درد آغاز می شود و از چه زمانی نزدیکی دردناک شده است. برای این منظور می بایست هنگام مراجعه به پزشک تاریخچه پزشکی و جنسی را شرح داد و به دنبال آن پزشک معاینه لگنی را انجام خواهد داد.

.
تا حل مشکل می بایست از نزدیکی اجتناب نمود ولی روابطی که شامل دخول به واژن نمی شوند را می توان ادامه داد. برای کاهش دردهای سطحی می تواند از پمادهای بی حس کننده استفاده نمود و کلا استفاده از مواد لزج کننده (لوبریکان) مفید می باشد. لوبریکانها با اساس آبی بهتر از لوبریکانهای روغنی هستند چون انواع روغنی باعث خشکی واژن شده و می توانند به لاتکس ابزار جلوگیری از بارداری مثل کاندوم یا دیافراگم صدمه برسانند . انجام کارهایی که باعث تحریک می شود قبل از انجام دخول، لزج سازی واژن را بهبود می بخشد. دردهای عمقی را نیز می تواند با تغییر وضعیت نزدیکی بهبود بخشید مثلا وضعیتهایی که زن بر مقدار دخول کنترل داشته باشد و یا دخول با عمق کمتر مفید خواهد بود.

.
درمان در سایر علل تخصصی بستگی به علت آن دارد. اگر علت نازکی و خشکی واژن مثلا پس از یائسگی باشد، استفاده از پمادهای استروژنی یا استفاده خوراکی آن کمک کننده است. عفونتها و التهاب ها با استفاده از آنتی بیوتیکها، داروهای ضد قارچ و سایر داروهای مناسب درمان می شوند . جراحی برای برداشتن کیستها و آبسه ها ، بازکردن پرده بکارت ضخیم یا ترمیم اختلالات آناتومیک به کار می رود .